چاقی و اضافه وزن همیشه به علت پرخوری به وجود نمیآیند. عوامل ژنتیکی، بیماریها، بیتحرکی و یا حتی مصرف برخی داروها نیز در چاق شدن موثر هستند.
از نظر علمی وقتی صحبت از چاقی میشود منظور ما چیزی فراتر از زیبایی ظاهری خواهد بود. چرا که چاقی و اضافه وزن یکی از عوامل اصلی زمینه ساز در بسیاری از بیماریها از جمله سرطان، دیابت، بیماریهای قلبی و آرتروز است.
هفتاد درصد ایرانیان دچار اضافه وزن یا چاقی هستند (47 درصد اضافه وزن و 23 درصد چاقی). به طوری که زنان و مردان بزرگسال ایرانی از نظر رتبه چاقی به ترتیب در رده 41 و 87 جهانی قرار دارند. بنابراین نگه داشتن وزن در محدوده مناسب باید مورد توجه همه افراد اعم از چاق و لاغر باشد.
تفاوت چاقی و اضافه وزن

چاقی و اضافه وزن هر دو ناشی از تجمع بیش از حد چربی در بدن هستند. اما تفاوتی که بین این دو وجود دارد به تفاوت بین میزان تجمع چربی برمیگردد. در واقع طبق تعاریف علمی، اضافه وزن یک مرحله قبلتر از چاقی است.
یکی از این روشهایی که تفاوت بین چاقی و اضافه وزن را مشخص میکند، فرمول BMI است. برای انجام این معادله باید وزن (با واحد کیلوگرم) خود را بر مجذور قد (با واحد متر) تقسیم کنید. در بزرگسالان اگر مقدار BMI بین اعداد 25 تا 30 باشد نشان دهنده این است که فرد دارای اضافه وزن است. اما اگر این مقدار بیشتر از 30 باشد به منزله چاقی محسوب میشود.
البته در این فرمول تاثیر عواملی مثل سن، جنسیت، نژاد و یا حتی درصد چربی، عضلات و استخوانهای بدن در نظر گرفته نمیشود. به همین دلیل نمیتوان BMI را یک فرمول بسیار دقیق دانست. با این حال به دلیل محاسبه آسان هم چنان یک روش قابل قبول برای استفادههای عمومی است.
مهم ترین عوامل موثر در چاقی و اضافه وزن
1) ژنتیک

رفتارهای مختلفی که انسان از خود بروز میدهد هر یک به نحوی تحت تاثیر ژنتیک قرار دارند. برای مثال اگر هورمون لپتین که به مغز پیام سیری ارسال میکند در بدن یک شخص کمتر ترشح شود، آن فرد با خوردن غذای بیشتر این کمبود را جبران میکند.
همچنین تمایل به بیتحرکی یا حتی نحوه متابولیسم بدن مانند میزان ذخیره شدن چربیها در بدن؛ یا استفاده از آنها به عنوان منبع سوختی همگی به ژنتیک وابسته هستند.
البته تعامل بین ژنتیک و عوامل محیطی در نهایت تعیین کننده اصلی میزان چاقی و لاغری است. البته نحوه این تعامل هم چنان به طور دقیق شناخته نشده.
2) کالری مازاد

مصرف مواد غذایی بیشتر از نیاز بدن، مساوی با مصرف کالری بیشتر از نیاز بدن است. در نتیجه این کالریهای اضافه در بدن به شکل چربی ذخیره میشوند. در دو دهه گذشته مصرف کالری روزانه ایرانیان از دو هزار کالری به سه هزار کالری رسیده است.
حتی سالمترین مواد غذایی اگر در مقدار زیاد مصرف شوند، به طوری که میزان کالری آنها از میزان کالری مورد نیاز بدن فراتر رود، منجر به چاقی خواهند شد. بنابراین سالم خوردن دلیل مناسبی برای بی حساب و کتاب غذا خوردن نیست.
غذاهایی که میزان چربی و شکر بالایی دارند پرکالریتر هستند و نقش بیشتری در چاقی و اضافه وزن دارند. در مقابل مصرف غلات کامل و غذاهای حاوی فیبر برای کنترل اشتها و کاهش وزن مناسب هستند. غلاتی مثل نان و برنج سبوسدار و همچنین حبوبات و سبزیجات دارای چنین خواصی هستند.
3) بی تحرکی

اکثر ما نسبت به والدین یا اجدادمان کم تحرکتر هستیم. حتی ساکنین روستاها نیز نسبت به نسلهای پیشین خود تحرک کمتری دارند. اگر بخواهیم با چند مثال این موضوع را شفافتر کنیم، میتوانیم به موارد زیر اشاره نماییم:
- کار کردن در محیطهای اداری به جای کارهای بدنی
- انجام بازیهای کامپیوتری به جای بازیها و فعالیتهای جسمانی
- استفاده بیشتر از خودرو به جای راه رفتن یا دوچرخه سواری
اهمیت فعالیت بدنی تنها محدود به سوزاندن کالری نیست. فعالیت بدنی ترشح هورمونهای مختلفی را تحت تاثیر قرار میدهد که بر نحوه هضم و جذب غذا اثرگذار هستند. تقویت عضلات، استخوانها و پیشگیری از بروز بسیاری از بیماریها نیز به انجام منظم فعالیت بدنی بستگی دارند.
توصیه میشود در بیشتر روزهای هفته 60 الی 90 دقیقه فعالیت با شدت متوسط داشته باشید. توجه کنید که اگر سابقه ورزش کردن ندارید، به سراغ تمرینات پر فشار و سنگین نروید. بهتر است افراد تازه کار تحت نظارت شروع به انجام فعالیتهای ورزشی کنند.
4) افزایش سن

بالا رفتن سن که عموما با کاهش میزان عضلات و به تبع آن کاهش سوخت و ساز بدن همراه است، عاملی برای چاقی و اضافه وزن میباشد. حتی اگر افزایش وزن با چاقی همراه نشود، تحلیل عضلات و کاهش سوخت و ساز میتواند پیامدهایی مشابه چاقی داشته باشد.
انجام منظم تمرینات ورزشی به ویژه تمرینات مقاومتی و همچنین رژیم غذایی سالم که حاوی پروتئین کافی باشد دو عامل موثر در پیشگیری از این عواقب هستند.
5) خواب ناکافی

نداشتن خواب کافی با تغییراتی که در ترشح هورمون های مختلف ایجاد می کند. این امر باعث افزایش گرسنگی و میل بیشتر به غذا خوردن می شود. در نتیجه احتمال خوردن غذاهای ناسالم و پرکالری و به دنبال آن چاق شدن بیشتر خواهد بود.
وقتی به اندازه کافی نخوابیم بدن هورمونی به نام گرلین ترشح می کند که در افزایش اشتها موثر است. همزمان ترشح هورمون لپتین که در کنترل اشتها نقش دارد در اثر کم خوابی کاهش پیدا می کند. در افرادی که خواب کافی ندارند احتمال چاق شدن 55 درصد بیشتر است. حتی این مقدار برای کودکان بالاتر نیز خواهد بود.
سایر عوامل موثر در چاقی...
• مصرف برخی داروها و عوامل روانی

چاقی و اضافه وزن یکی از عوارض مصرف برخی از داروها است. برخی از داروهایی که در درمان افسردگی، تشنج، دیابت، فشار خون بالا و… تجویز می شوند، احتمال افزایش وزن را بالا می برند. بعضی از افراد تحت تاثیر عواملی مثل استرس، ناراحتی، خستگی یا عصبانیت دست به پرخوری می زنند. حدودا 30 درصد از کسانی که به دنبال راهکارهای کاهش وزن هستند، از چنین مشکلی رنج می برند.
• برخی از بیماریها و مشکلات اجتماعی

یکی از دلایل چاقی میتواند مسائل مالی و نداشتن بودجه کافی برای مصرف غذاهای سالم باشد. همچنین نداشتن فضای کافی برای تمرین یا عدم تامین هزینههای ورزش کردن نیز از جمله این عوامل هستند.
برخی بیماریها مثل پرکاری تیروئید، مقاومت به انسولین، سندرم تخمدان پلی کیستیک و سندرم پرادر_ویلی میتوانند در ابتلا به چاقی و اضافه وزن اثرگذار باشند.
• بارداری

افزایش وزن در دوران بارداری یک مسئله رایج است. اما این اضافه وزن ممکن است برای بسیاری از بانوان به راحتی قابل بازگشت نباشد و در نهایت منجر به چاقی شود.
• ترک سیگار

برخی از افرادی که سیگار را ترک می کند برای جبران این عادت به پرخوری روی می آورند. با این حال ترک سیگار هم چنان دارای مزیت های بیشتری نسبت به داشتن اضافه وزن است. بهتر است برای کنترل وزن پس از ترک سیگار به پزشک مراجعه کرده و طبق دستورات وی عمل کنید.
عوارض چاقی و اضافه وزن

- افزایش فشار بر استخوانها و حتی اندام های داخلی بدن
- افزایش التهاب که می تواند زمینه ساز ابتلا به سرطان باشد
- اختلالات اسکلتی/عضلانی به ویژه آرتروز
- دیابت نوع دو
- بیماری های قلبی
- فشار خون بالا
- کلسترول بالا
درباره عوارض چاقی در یک مطلب جداگانه به طور مفصل تر توضیح دادهایم.
مطالعه بیشتر…
تا به حال در بین اطرافیان کسانی را دیده اید که در عین حال که اضافه وزن ندارند اما در ناحیه شکم دچار چاقی هستند. درواقع چاقی شکم ممکن است هر فردی را درگیر کند. یکی از اصلی ترین علت هایی که برای چاقی شکم مطرح است ابتلا به بیماری کبد چرب می باشد. درباره چاقی شکم در یک مطلب جداگانه به طور مفصل تر توضیح داده ایم که خواندن آن خالی از لطف نیست.